ШЛЮБ З НЯБЁСАМІ

Калі Таццяне споўнілася дванаццаць гадоў, яна сказала сваім бацькам: "Буду манашкай". "Будзь", - адмахнулася ад слоў дачкі маці, падумаўшы пра сябе: "Гэтых рашэнняў у цябе, дачушка, яшчэ будзе процьма: заўтра захочацца стаць доктарам, паслязаўтра - касманаўтам…"
Але час ішоў, а Таня стаяла на сваім: "Маё месца ў кляштары". Такое пастаянаства стала трывожыць родных дзяўчыны.
Толькі не падумайце, што бацькі Таццяны - ваяўнічыя атэісты. Хутчэй наадварот: яны глыбока веруючыя людзі. Але, як і мільёнам іншых бацькоў, ім хацелася для сваёй дачушкі шчасця прывычнага і зразумелага: свой дом, муж, дзеці, дастатак…
Пасля школы яны ўгаварылі дачку ісці вучыцца далей: маўляў, адукацыя не бывае залішняй і не перашкодзіць табе, нават калі ты ўсё ж будзеш настойваць на сваім рашэнні. Так Таццяна стала студэнткай педвучылішча.
- Чым адрознівалася Таня ад усіх астатніх? - перапытвае яе былая сакурсніца. - Хіба тым, што ніколі не крывіла душой. Махляваць, выкручвацца яна не ўмела ніколі. Зрэшты, як і змаўчаць, адысці ў бок па прынцыпу: мая хата з краю. Яна заўсёды выказвала сваю думку, свой погляд на якое-небудзь здарэнне або ўчынак чалавека. Але рабіла гэта вельмі далікатна, неяк не балюча - проста ты пераасэнсоўваў свае паводзіны і стараўся стаць лепшым.
Вось яно і сфармулявалася само сабой! Галоўнае, чым Таня адрознівалася ад усіх астатніх, - гэта ўменне дапамагаць людзям стаць лепшымі. Таму, напэўна, вакол яе заўсёды было шматлюдна. І калі на трэцім курсе яна зрабіла канчатковы выбар на карысць манашаства, гэта зразумелі далёка не ўсе. Некаторыя педагогі, пачуўшы ў адказ на пытанне, чаму адсутнічае Касабуцкая, што яна пайшла ў манастыр, смяяліся, думаючы, што гэта жарта. Aле гэта не было жартам - больш сур'ёзны крок цяжка нават уявіць. Крок, які перакрэслівае тваё свецкае жыццё, а ўзамен дае тры так званыя манашаскія дабрачыннасці: чысціню, беднасць, паслушэнства…
У ордэне кармялітаў Дзіцяці Божага Таццяна ўжо сёмы год. Разам з іншымі сёстрамі-кармелітанкамі яна жыве ў невялікім кляштары, што існуе пры Гудагайскім касцёле Наведвання Маці Божай, працуе ў сістэме "Карытас": дапамагае бедным людзям, размяркоўваючы сярод іх гуманітарную дапамогу, вучыць дзяцей асновам катэхізісу, дапамагае ўтрымліваць у парадку касцёл.
У кляштарах - свае законы: кожная новая асоба, якая ўступае ў ордэн, павінна скласці так званы шлюб, якім і прымае на сябе ўзгаданыя дабрачыннасці. Спачатку - на год, потым - на тры. Калі заканчваецца тэрмін чарговага шлюбу, і ты за гэты час зразумеў, што выбраў не свой шлях, адыходзь з мірам - ніхто на цябе не крыўдуе. Пакінуць сцены кляштара можна і ў тым выпадку, калі ты, на думку яго кіраўніцтва, не створаны для манашаскага жыцця…
Калі ж сэнс свайго жыцця ты бачыш у служэнні Богу і людзям, калі не пазбягаеш цяжкай, часам непрыкметнай і няўдзячнай працы, калі кожны новы дзень успрымаеш як найбольшы падарунак нябёсаў - значыць, ты дарос да складання вечнага шлюбу. Як сястра Таццяна.
…У гэты дзень у касцёле сабраліся вернікі з усёй парафіі. Паверх традыцыйных для кармялітаў карычневых строяў манахі і манахіні надзелі святочныя белыя накідкі. Урачыстым колкам яны акружылі сястру Таццяну і ўвялі яе ў храм. Перад алтаром яна ўкленчыла на спецыяльна падрыхтаваную маленькую лаўку, упрыгожаную ружамі. Нехта з сёстраў уклаў у тонкую руку манахіні белую, як снег, свечку. Полымя неспакойна закідалася ў розныя бакі, зайграла па бутонах вянка з ружовых ружаў на галаве Таццяны. Гэты дысананс паміж пяшчотнай ружовасцю кветкавых пялёсткаў і непранікальнай чарнатой манашаскай хусты, паверх якой быў надзеты вянок, непакоіў. Трывожыла і абсалютная цішыня ў касцёле. Твар Таццяны, яе постаць, вочы - ва ўсім адчувалася звышнапружанне. Яна была і разам з усімі - тут, ў храме, і як бы адна, сам-насам з Тым, Каго ўбачыць нам не дадзена.
А за спіной манашкі стаялі яе родныя: маці, бабуля, малодшая сястра, бацька. Пакуль яны яшчэ былі адной сям'ёй, але з кожнай хвілінай адлегласць паміж імі расла. Яны адчувалі гэта амаль фізічна, і няпрошаныя слёзы каціліся па тварах - як кроплі распушчанага воску па беласнежнай свечцы Таццяны. Не плакаў толькі бацька, але ад гэтага яму было яшчэ цяжэй.
Абрад складання манашкай вечнага шлюбу шмат у чым нагадвае звычайны ЗАГСаўскі шлюб: гэтак жа гаворацца словы зароку, нават на адпаведных дакументах ставіцца подпіс. Назіраеш за дзействам, і разумееш сэнс выразу "Хрыстова нявеста".
Кульмінацыя абраду наступіла, калі сястра Таццяна лягла крыжам перад алтаром. Аб нечым нябесным заспявала сумная скрыпка, і бязважкія пялёсткі руж, якімі кармелітанкі абсыпалі тоненькую постаць на падлозе, назаўсёды аддзялялі дзяўчыну ад жыцця звычайнага. Цяпер у яе адна дарога. Дарога, якую яна выбрала для сябе яшчэ ў 12 год.
У гэтыя хвіліны плакалі ўсе. Ксёндз Бернард, які вёў урачыстую службу, нават не вытрымаў - падыйшоў да мікрафона:
- Людзі, няўжо вы не разумееце, якое гэта шчасце - аддаць сябе Богу?! Чаго ж вы так плачаце?
Каб жа ведаць, ксёндз Бернард! Каб жа ведаць… Можа, ад шчасця, а можа, - ад гора. Мяжа паміж імі часам бывае такой тонкай…
Хаця для самой Таццяны гэтая падзея стала шчасцем. Абсалютным і безумоўным. Яна ўстала з падлогі, на якой ляжала крыжам, зусім іншай: ад нядаўняй напружанасці не засталося і следу, твар манахіні прасвятлеў, заіскрыўся радаснай усмешкай. Яе віншавалі ўсе: дарослыя парафіяне, моладзь, дзеці, шматлікія госці, святары, родныя. Мора кветак, падарункаў, пяшчотных слоў… Але самай шчырай радасцю яе сустрэлі манахі і манахіні ордэна кармялітаў - новая сям"я Таццяны.

ЗАБЫЦЬ НІХТО НЕ МАЕ ПРАВА

Жыве ў Больніках, вёсцы Варнянскага сельскага Савета, Францыск Восіпавіч Тумко, ветэран Вялікай Айчыннай вайны. Чалавек, якому 10 лістапада споўнілася 99 гадоў.
Жыве з дачкой Ганнай.
У Францыска Восіпавіча неблагая памяць. Ды і сіла ў руках ёсць: вясной ён яшчэ разбіваў пракосы за сынам,
які абкошваў памежкі. І на баяне ветэран, калі папрасіць,
полечку "ўрэжа" -
у самы раз у скокі пускацца.
З ім і адбылася наша размова - пра справы дзён даўно
мінулых.

Фота з сямейнага архіву.

АРТЫЛЕРЫСТ ЗАПАСУ
Чым спрадвеку быў слаўны беларускі селянін? Хатай? Зямельным надзелам? Тугасцю кашалька? Усё гэта, вядома, лішнім не было. Але сапраўдны гонар вясковага чалавека - ягоная сям'я. Дзеці. Шмат дзяцей.
У гэтым сэнсе Восіп Тумко гаспадаром быў не з апошніх: у хаціне па лаўках расселася ні мала, ні многа - дзевяцёра дзетак. Радасна, канешне. Але ж і клопатна: паспрабуй задаволь дзевяць ратоў! Здаецца, і з не самых малазямельных -12 гектараў ля родных Больнікаў і 5 спадчынных у Рубёнцы, што на Віленшчыне - але толькі канцы з канцамі і ўдавалася зводзіць.

Францыск Восіпавіч:
- З нашай "дзевяткі" я быў самы старэйшы. Цяпер як падумаю, дык, напэўна, я нарадзіўся ўжо дарослым. Прынамсі, пасвіць пайшоў у пяць гадоў. У дзесяць - ужо баранаваў, касіў, спрабаваў араць. А каму было гэтым займацца? Тата з-за недамагання не мог цяжка працаваць.
Калі споўнілася 20 гадоў, мяне прызвалі на абавязковую службу. Праводзіны? Якія тады маглі быць праводзіны! Схадзіў да споведзі, адбыў імшу, і ўсё. Але з месцам службы мне незвычайна пашанцавала: служыць выпала ў Вільні на Антокалі, у трэцім палку цяжкай артылерыі. Самы галоўны полк! Самы файны! Заснаваны некалі самім каралём Стафанам Баторыем!
Спачатку мяне падвучылі - скончыў рэкруцкі курс, набыў спецыяльнасць. Пасля гэтага накіравалі ў дружыну спецыялістаў. Тут служылі салдаты розных спецыяльнасцей: повары, кавалі, маляры, шаўцы…
Ганна:
-Тата наш змыслы чалавек - раз толькі гляне, як робіцца якая-небудзь работа, і паўторыць яе потым ніколькі не горш. Ён у нас усё ўмее: і сталярнічаць, і цяслярыць, і боты адрамантаваць, і конскую збрую. І па тэхнічнай частцы. Аднаму толькі за жыццё не навучыўся: есці гатаваць. Галодным будзе сядзець, а яйка сабе не падсмажыць. Лічыць: не мужчынская справа.
Францыск Восіпавіч:
- А ў арміі кім я толькі ні быў! Нават суправаджаў палкавога інкасатара, які вазіў з банка афіцэрскую касу. Такое не кожнаму давераць!
Пасля войска ён вярнуўся дадому. Бацькі ўжо не было - памёр. Давялося самому станавіцца гаспадаром, чалавекам, хлебаробскі промах якога мог справакаваць галодную зіму для ўсёй сям'і.

Ганна:
- Наша бабуля, татава маці, была жанчынай спакойнай, так бы мовіць, хатняй. Утульней яна адчувала сябе за плячыма іншых. Вось і гаспадарскія праблемы яна з палёгкай пераклала на плечы спачатку свайго сына, а потым - яго жонкі.

Жонку Станіславу Францыск Восіпавіч выбраў з мясцовых. Арыентаваўся пачуццямі, багацце пры гэтым у разлік не ўваходзіла. "Вось няхітры які Франук Тумковы, - казалі ў вёсцы, - надумаў браць Стасю Дрэмавую - галоту з галот, сірату-безбацькоўшчыну". "Абы добрая была", - адмахваўся ад спагдлівых суседак Францыск.
А шкадаваць яго перасталі вельмі хутка, бо зажылі маладыя - як па-пісанаму.

Ганна:
-Такога паразумення, якое было паміж татам і мамай, я і не сустракала больш. За доўгія гады сумеснага жыцця яны не сказалі адзін аднаму ніводнага благога слова. Усё ў іх неяк проста вырашалася, хоць нялёгка жылося. Мама прыйшла ў татаў дом, дзе яе чакала восем брацікаў-сястрычак /самай малодшай Гені толькі споўнілася пяць гадоў/ і свякроўка, якая тут жа аддала сямейнае стырно ўлады новаспечанай нявестцы.
Францыск Восіпавіч:
- Мая Стася была - ого! І шыць, і гатаваць, і людзям дапамагчы. У яе руках любая работа гарэла. Вясёлая была, гасцінная. Няма ў Больніках хаты, у якую б нас не запрасілі - ці на вяселле, ці на хаўтуры. Людзі нас паважалі, а мы - іх. Пражылі мы са Стасяй файна. Лёгка пражылі. І не таму, што багата, а таму, што незайздросна. Што ў нас ёсць, таго нам і хопіць - дзякуй Богу. Тады ў маладосці прыйшла яна на дзесяць душ. Ды сваіх двое дзетак неўзабаве нарадзілася. Усіх маіх братоў-сясцёр ажанілі - замуж аддалі, на пачатак жыцця нешта выдзялілі. Усю сям'ю "цягнулі" ўдваіх - і не надарваліся, бо дружна жылі, абавязкі паміж сабой не дзялілі.
Шкада толькі, што перажыў я сваю Стасеньку. Два гады ўжо без яе. І не думаў, што яна першай памрэ - маладзей мяне на чатыры гады была.
Ганна:
- Зноў ты за сваё, тата! Мама ж ў 94 гады памерла - столькі пражыць дай Бог кожнаму.
Францыск Восіпавіч:
- Гадоў нам лёс адмераў, не шкадуючы: мне, калі дажыву, у наступным годзе сто споўніцца. Дзеці мае мяне добра даглядаюць. Але вось каб Стасенька жыла…

"НАМ НЯМА КАГО
БАЯЦЦА"
Кола жыцця сям'і Тумко круцілася па спрадвечнаму сялянскаму шляху: пасеяць-дагледзець-накасіць-убраць-абмалаціць-дацягнуць да вясны, каб зноў пасеяць…
А з Еўропы вецер ўжо даносіў да мірных беларускіх палеткаў чад ваеннага ліхалецця…
На вайну Францыска Восіпавіча забралі неўзабаве пасля вызвалення Беларусі.

Францыск Восіпавіч:
- Не хаваўся, не спрабаваў адкупіцца. Прызвалі - пайшоў. Прызыўны пункт быў у Астраўцы, потым нас павезлі ў Гудагай, адтуль поездам - на Полацк. Каротая вучоба ў Волагдзе і - на фронт.
Ад сваёй спецыяльнасці, якую набыў на абавязковай службе, я не адмовіўся - далажыў камандзіру, што з'яўляюся артылерыстам. У артылерыю мяне і накіравалі - ў 22 полк стралковай дывізіі Прыбалтыйскага фронта. Стаў другім нумарам кулямётнага разліку. Першы нумар - наводчык, другі - запраўшчык патронаў.
Вайна для мяне пачалася з Польшчы. Са знакамітага Гданьскага калідора. Калі хто-небудзь будзе вам расказваць, што на вайне ён нічога не баяўся, не верце. Халерна страшна! Асабліва ў самым пачатку… Кулямёт чырвоны ад няспыннай страляніны, вады не хапае, каб яго астудзіць. А нямецкія танкі напаўзаюць і напаўзаюць. І агонь яны стараюцца весці па перашкодах, а значыць, па кулямётных кропках у першую чаргу.
Гданьск, Гдыня - партовыя гарады. Немец за іх трымаўся з апошніх сіл. Зубамі. Танкі, самалёты пасыпалі нас смертаносным дажджом амаль без перапынку. Але і мы не жарты жартаваць сабраліся. Выкурылі фашыстаў з наседжаных месц. Пагналі, як паганых сабак, ажно да самага кубла - да рэйхстагу.
Вядома, немец не проста адыходзіў. Біў невядома як. Прыдумваў розныя пасткі на нашага брата - міны, засады. Але мы дайшлі - не мелі права не дайсці! Мы ж змагаліся за радзіму.
Берлін быў добра разлуплены - нашай авіяцыяй, артылерыяй. Але баі даводзілася весці за кожны дом, за кожную вуліцу. Рэйхстаг? А як жа - быў і там. Не, на яго сценах я не распісваўся. Ашалеў неяк ад шчасця, што дайшоў, што вайне канец - не да роспісаў. Хаця мог, канешне, я пісьменны - два класы школы скончыў.
Вечарам 8 мая нас сабралі камандзіры: "Таварышы байцы! Доўгачаканая перамога прыйшла. Перамога, якую мы здабылі сваёй крывёю. Фашысцкая гадзіна задушана нарэшце нашымі рукамі. Мы ўратавалі свет ад карычневай чумы. Гонар і слава табе, савецкі салдат!"
Стралялі ўверх, цалаваліся, ганарыліся сваёй перамогай. Мелі на гэта поўнае права: мы - байцы Чырвонай Арміі, і нам няма каго баяцца!
Ганна:
- Тата ўсё жыццё ганарыцца тым, што ён - былы салдат, радавы вайны. Дарэчы, ён яшчэ не расказаў, што быў кантужаны.
Францыск Восіпавіч:
- А справа была так: фрыцы наступалі, а мы заляглі ў акопах. Мой сябар паспрабаваў выглянуць і тут жа ўпаў з прастрэленай галавой. Я да яго - а ён ужо нежывы. Толькі паспеў дастаць яго дакументы, як на акоп наехаў нямецкі танк - папрасаваў, так бы мовіць. Пашанцавала - мяне хутка адкапалі. Не ўсяго, а толькі да паловы, маўляў, далей адкапвайся сам, бо пачалося контрнаступленне. Адкапацца-то я адкапаўся, а вось хадзіць яшчэ доўга не мог. У санчасці мяне зноў паставілі на ногі.

ВЯРТАННЕ
ПА-БУДЗЁНАЎСКУ
Ганна:
- А вось вярнуўся дадому тата яшчэ не скора.
Францыск Восіпавіч:
- Справа ў тым, што нашаму палку даручылі пераправіць коней з Берліна ў Курск. Сваім ходам. За кожным байцом замацавалі па дзесяць рысакоў, падрыхтавалі косы, брускі /касілі коням траву ў дарозе/, спецыяльную даўжэзную фуру, сабе - нешта кшталту цыганскіх кібітак, і паскакалі. Мне пры конях хадзіць - не навіна, а непрывычным хлопцам даставалася. У дарозе розныя выпадкі здараліся - пападалі байцы і ў лазарэт, нават гінулі. Ды і з харчаваннем… Ясная справа, з Нямеччыны мы выехалі не з пустымі рукамі, але прыпасы хутка скончыліся. Мы мелі права рэквізаваць неабходныя прадукты ў насельніцтва, але ж вярталіся па пажарышчах. Адкуль тыя прадукты?! Людзі самі сядзелі на лебядзе. Жылі канінай - даразалі дахадзяг-коней, якія не маглі далей ісці. Пяць месяцаў такога падарожжа. Лета 45-га года было, як на заказ, дажджлівым - ліло дзень і ноч. Ні схавацца, ні прасушыць вопратку. Многія за дарогу зваліліся з запаленнем лёгкіх. Дайшлі да Курска далёка не ўсе. Я быў сярод тых, хто дайшоў. Здалі коней. Усё. Дадому.
Вяртаўся цягніком. І вось жа незадача: праспаў Гудагай, прыйшлося выходзіць у Кене. Там зайшоў да сваяка. Той запрог каня і прывёз мяне ў Больнікі. Сваяк не паспеў яшчэ каня спыніць, а я ўжо быў ля роднага парога.
Ганна:
-Пісьмы ад таты перасталі прыходзіць яшчэ ў сярэдзіне лета - не было адкуль высылаць, не было магчымасці атрымліваць нашы адказы. Мы не ведалі, што і думаць. Мама часта плакала па начах.
Тата вярнуўся позна. Ужо бульба была скапана. Мы з дзядзькам і цётачкай якраз малацілі збожжа ў гумне. Бачылі здаля, што воз ля хаты спыніўся, але дзядзька на нас прыкрыкнуў, і работы мы не спынілі. А мама сядзела дома ля акна і шыла. Яна заўважыла, што нехта пад'ехаў на кані, выйшла насустрач. Адкрыла дзверы, а там - тата. Божачка, як яна закрычала! Жудасна, нема. Нас усіх як токам працяло - тату забітага прывезлі на возе! Давай галасіць і мы. Прыбеглі ў двор, а там татка - худы, чорны ад бруду і стомы, але жывы. Таксама плача, прыгаворвае: "Ну што ж вы плаксамі такімі парабіліся тут без мяне!"
Францыск Восіпавіч:
- Заплакаў. А дзе ж ты вытрымаеш! Галоўнае, што вярнуўся. Жывы. Нават не паранены. І вярнуўся з перамогай. А пад мірным небам ніякая бяда чалавеку не страшная.
Потым я ўсё жыццё працаваў у будаўнічай брыгадзе калгаса: ставіў дамы, гумны, фермы. Даўно ужо на пенсіі.
Ганна:
- Наш тата быў вельмі дужым чалавекам. Самы дужы ў акрузе - ніхто столькі падняць не мог, як ён. І блізка.
Францыск Восіпавіч:
- Я доўга старасці не адчуваў. Яна да мяне гадоў у 80 падкралася. Сталі сілы слабець.
Ганна:
- Але закамандуе часам дастаць ягоныя ўзнагароды, і зноў становіцца бадзёрым, маладзее. З гонарам такім зноў і зноў паўтарае тады: "Гэта мы, байцы Чырвонай Арміі, уратавалі свет ад фашызму! І забыць пра гэта ніхто не мае права!"
І з гэтымі словамі ветэрана нельга не пагадзіцца.
Ганна ЧАКУР.

КАЛІ Б МАТУЛЬ МЫ САМІ ВЫБІРАЛІ, ЎСЁ РОЎНА ВЫБРАЛІ Б СВАІХ

Якой павінна быць ідэальная маці? Добрай, мяккай, пяшчотнай ці сур'ёзнай, цвёрдай, патрабавальнай? Песціць дзяцей па максімуму, безаглядна аддавацца іх праблемам і жыццю або трымаць юных нашчадкаў у "чорным целе", патрабаваць ад іх няўхільнага выканання ўсіх абавязкаў? "Аптымальны варыянт - залатая сярэдзіна", - скажаце вы. І, ясная справа, будзеце мець рацыю. Дык, можа, вы заадно здолееце растлумачыць яшчэ адну з'яву: чаму ў самых лепшых мацярок, якія сваё жыццё прысвяцілі амаль выключна выхаванню дзяцей, вырастаюць нярэдка хуліганы, гультаі, нават злачынцы, а пра дзяцей жанчын, у якіх на іх выхаванне неяк не асабліва хапала часу, гавораць - "залатыя"? Не ведаеце? І я не ведаю. Значыць, давайце высвятляць разам. Прапаную вам зазірнуць на "агеньчык" да Вікторыі Феліцыянаўны Шышла, знакамітага на Астравеччыне ўрача-неўрапатолага, а яшчэ /што на гэты раз нас цікавіць значна больш/ маці сыноўняга квартэту ў складзе Валянціна, Марата, Аляксандра і Барыса.

ДА СЫНОЎ
Жыццё Вікторыю Феліцыянаўну ніколі асабліва не песціла. Нават з самага пачатку, таму што нарадзілася яна на Урале, у сям'і ссыльных.
Яе бацькі жылі на Міншчыне /ля Смалявіч/, па нацыянальнасці былі палякамі, што само па сабе ў канцы 20-ых гадоў ужо было амаль злачынствам. Людзей вывозілі цэлымі вёскамі. Давалі суткі на зборы. За гэтыя вось суткі бацька і маці Вікторыі Феліцыянаўны, якія кахалі адзін аднаго і баяліся, што ў дарозе іх могуць разлучыць, узялі шлюб. А літаральна назаўтра НКВД арганізавала ім за казённы кошт "вясельнае падарожжа". У вагонах для перавозкі жывёлы іх везлі амаль месяц, каб разам з іншымі ні ў чым непавіннымі людзьмі выкінуць у выпадковым хвойніку - выжывайце. Ссыльныя, як умелі, узвялі цэлы пасёлак, абуладкавалі сякі-такі быт - у рэшце рэшт, тым жа бацькам Вікторыі Феліцыянаўны давялося прабыць у ссылцы 20 гадоў! Іх вызвалілі ў канцы 50-ых - прадэманстравалі Захаду дзяржаўную лаяльнасць у адносінах да "ворагаў народа". Рэабілітацыйныя дакументы прыйшлі толькі ў 1993 годзе.
- Пра жыццё ссыльных задоўга да Салжаніцына выдатную кнігу напісаў Абрамаў, - гаворыць Вікторыя Феліцыянаўна. - Вельмі праўдзівую кнігу. Я перачытвала яе некалькі разоў, і кожны раз маці, якая тады жыла ў мяне, спрабавала мяне спыніць: "Як ты можаш? Навошта аднаўляць стары боль?" Проста для таго, каб боль адпусціў канчаткова, трэба ў ім дакладна разабрацца. Што ж тычыцца маіх бацькоў, то яны, лічу, зрабілі немагчымае: ва ўмовах страху, прыніжэння, здрады яны выгадавалі нас, сваіх чатырох дзяцей, свабоднымі людзьмі, прывілі нам пачуццё самапавагі і павагі да іншых. Мы не баяліся. Хаця нейкая ўнутраная асцярога, напэўна, усё ж існавала, таму што асабіста я пры выбары прафесіі арыентавалася на яе апалітычнасць і таму стала ўрачом, хаця мае настаўнікі ў адзін голас прадказвалі мне будучыню фізіка-тэарэтыка.
У 1960 годзе па размеркаванню Вікторыя Феліцыянаўна трапіла ў Міхалішскую ўчастковую бальніцу: прымала роды, была педыятрам, лячыла дарослых. Роля хірурга таксама была за ёй - "Рэдкія танцы заканчваліся ў тыя гады без бойкі. Асабліва задзірыстай была моладзь з Маркун - толькі паспявай зашываць раны".
Праз паўтара года маладога доктара перавялі ў Астравец. І тут яна, нарэшце, змагла рэалізаваць сваю даўнюю мару - стаць неўрапатолагам.
- Не толькі неўрапатолагам, - удакладняе Вікторыя Феліцыянаўна, - але яшчэ і псіхіятрам. Прычым даводзілася паралельна весці прыём у паліклініцы і даглядаць за стацыянарнымі хворымі. Рэанімацыйнага аддзялення ў Астравецкай бальніцы ў той час яшчэ не было, і значыць, траўмы галавы, інсульты, іншыя цяжкія выпадкі даставаліся мне. Часам з бальніцы не выходзіла па паўтара сутак. А дома...

З СЫНАМІ
...А дома яе чакала цудоўная чацвёрка - два па два. Гэта таму, што паміж першымі сынамі - Валянцінам і Маратам - розніца ў паўтара года хутка сцёрлася, і яны абодва былі "старэйшымі". Праз дзевяць гадоў з'явіліся на свет "малодшанькія" - Аляксандр і Барыс.
Ультрагукавай апаратуры ў той час не было, але на апошніх месяцах цяжарнасці і так стала ясна, што будуць двайняты. Вікторыя Феліцыянаўна не толькі не спалохалася дадатковых цяжкасцей, а нават узрадавалася - з дваіх дзяцей павінна ж атрымацца хоць адна дзяўчынка! Мара маці так і засталася марай.
- Мае хлопчыкі станавіліся самастойнымі ледзь не з пялюшак, - крыху сумнавата ўсміхаецца Вікторыя Феліцыянаўна. - Вымушаны былі станавіцца. З бацькам, на жаль, ім не вельмі пашанцавала, а значыць, матэрыяльнае забеспячэнне сям'і лягло на мае плечы. Аплачваемы дэкрэтны водпуск складаў у тыя гады роўна 56 дзён, а далей - круціся, як умееш. Я і круцілася. Валянціна, напрыклад, пачала насіць у яслі з шасці месяцаў /упрасіла загадчыцу/. Пазней, калі з'явіўся хоць нейкі дастатак, змагла Марату наняць няньку. Але гэта на першыя гады жыцця, далей - зноў жа дзіцячы садок, школа.
І ўсё ж такі прабыванне і ў садку, і ў школе не кругласутачнае - вечарамі дзеці ўсё роўна вяртаюцца дамоў. А ў мамы - зноў цяжкі выпадак, і адысці ад ложка хворага яна не можа. Наступныя суткі яна дзяжурыць па бальніцы, потым - зноў хворы… Чым жа ў яе адсутнасць займаецца дзятва? Бегае па вуліцы? Спрабуе першую "беламорыну" па завуголлю?
- Чытае, - адказвае Вікторыя Феліцыянаўна. - Усіх сваіх хлопчыкаў я навучыла чытаць у пяць гадоў. Па ўласнай методыцы. Разбівала алфавіт на галосныя і зычныя. Вывучалі першыя, а потым спрабавалі іх злучаць з другімі. Як правіла, навучанне адбывалася паралельна з нейкім дзеяннем, напрыклад, падчас паездкі або хатняй работы.
- Мне шчыра хацелася б падзяліцца з чытачамі вашай газеты сакрэтамі добрага выхавання дзяцей, - працягвае яна, - але я іх сама не ведаю. Уявіце: прыходжу дадому а дзевятай гадзіне, стомленая, выціснутая, як лімон. Мне б паспець прыгатаваць ежу ды памыць бялізну! Раней дзвюх гадзін ночы я рэдка клалася спаць. Навучылася нават арыентавацца ў часе па зорках. Выходжу на вуліцу развешваць бялізну - так, Касіяпея ўжо завісла над яблынькай - значыць, хутка першая гадзіна. Часу на нейкія выхаваўчыя размовы проста не было. Дзеці раслі на літаратуры - сядзелі кожны ў сваім куце і чыталі. Авоськамі цягалі кнігі з бібліятэкі. Так, літаратура развівае, але яна яшчэ і зводзіць чалавека ад рэальнага быцця - пад уздзеяннем кніг фарміруецца ідэальнае ўяўленне аб жыцці. Паназірайце: самыя актыўныя прыватныя прадпрымальнікі гэта, як правіла, былыя троечнікі, якія не вельмі задумваюцца над вышэйшым сэнсам быцця. Яны ставяць перад сабой канкрэтныя задачы і без залішніх ваганняў - як бы каго не пакрыўдзіць - іх вырашаюць.
Мае дзеці раслі ідэалістамі. І калі часам сутыкаліся з рэчаіснасцю /набілі або абазвалі брыдкімі словамі іншыя падлеткі/, я казала ім: "Значыць, вы ў нейкі момант павялі сябе няправільна". І ніколі, паверце, ніколі, не спрабавала высветліць суседскія адносіны. Гэтыя дваровыя "разбіральніцтвы"мне глыбока агідныя - абодва бакі падобных сварак проста не паважаюць саміх сябе.
Мабыць, адзінае, чаму я свядома старалася навучыць сваіх дзяцей /так, як некалі мяне мае бацькі/ - гэта пачуццю павагі - да самога сябе, да іншых людзей, да сваіх абавязкаў, да прыроды, у рэшце рэшт. Не словамі. Асабістым прыкладам. Праз раўнапраўныя зносіны, а не праз натацыі, я старалася даць зразумець хлопчыкам мае адносіны да жыцця, да людзей. Вядома, у кожнага з маіх сыноў - свой характар, але "сартыраваць" словы не было калі. Свае патрабаванні прыходзілася неяк нівеліраваць, усярэдніваць. Фізічнае пакаранне? Не, я ніколі не біла дзяцей. Тое, што я незадаволена паводзінамі каторага з сыноў, выказвала праз падкрэслена зменшаную ўвагу.
З дзецьмі мне пашанцавала /Вікторыя Феліцыянаўна прымхліва стукае костачкамі пальцаў па стале - не сурочыць бы/ - яны разумелі мяне. Хатнія абавязкі хлопчыкі падзялілі паміж сабой і выконвалі іх упаўне добрасумленна. Неўзабаве нават пачалі кухарыць. Валянцін, кіруючыся кніжнымі парадамі /усяму яны вучыліся па кнігах/, стаў выпякаць цудоўнае пячэнне, нават пірагі. Калі ў 16 гадоў ён паступіў у ваеннае вучылішча, яго месца ля пліты заняў Марат: "Ты, мама, нам толькі прадукты дастаўляй, а далей ужо мы самі".
Вучыліся яны, па сутнасці, таксама самастойна. Я ніколі не правярала ў іх выкананне хатняга задання. Дзейнічала інакш - у адпаведнасці з абставінамі. Купляла ім энцыклапедычную літаратуру, выпісвала часопісы "Огонёк", "Смена", "В мире науки": узнікла пытанне - шукайце адказ самі. Ды ў старэйшых класах яны ўжо ведалі больш, чым я! Што, дарэчы, мяне ўпаўне задавальняла - дзеці павінны ісці далей сваіх бацькоў. Валянцін закончыў школу з сярэбраным медалём, Марат, Аляксандр і Барыс - з залатымі.
Аднойчы, калі мае двайняшкі ўжо вучыліся на другім курсе кожны сваёй ВНУ, я задумала распачаць генеральную ўборку. Выцягнула стос іх школьных сшыткаў - з кантрольнымі, з дыктоўкамі, з сачыненнямі. Прачытала адно сачыненне, другое, трэцяе і… заплакала. Я і не ведала, што мае дзеці так прыгожа пішуць…
Да дванаццаці гадоў кожны з сыноў давяраў мне свае сакрэты: расказвалі пра свае першыя дзіцячыя закаханасці, пра праблемы. А з 13-14 гадоў яны ўжо пачыналі як бы аддаляцца, ва ўсякім разе дыстанцыя паміж намі адчувалася выразная: маўляў, мама - жанчына, ёй цяжка нас, мужчын, зразумець. У выбары нявест я не ўдзельнічала - мяне проста ставілі перад фактам, зрэшты, у свой час я зрабіла тое самае: - пазнаёміла бацькоў са сваім абраннікам, калі ён стаў маім мужам.
Што тычыцца адносін з дзецьмі, то я ім не навязвалася. Калі сыны пасталелі, абзавяліся сваімі сем'ямі, яны ацанілі гэтую маю ненавязліваць і, дарэчы, духоўна мы зноў сталі блізкімі людзьмі. А яшчэ, калі мы сабраліся ўсе разам, каб адзначыць маё 65-годдзе, мае сыны сказалі мне: "Мама, мы толькі з узростам зразумелі, як табе было цяжка. Які непад'ёмны воз ты цягнула на сваіх плячах. Чаму ты ніколі не скардзілася, мама? Напэўна, мы змаглі б дапамагаць табе значна больш".
Я не скардзілася таму, што мне і было цяжка, і не было. У маладосці няма непад'ёмных спраў, асабліва калі ты любіш сваю работу, сваю сям'ю. Так, было няпроста. Так, не дасыпала, не даношвала, працавала з апошніх сіл. Але самым шчаслівым маё існаванне было тады, калі мае хлопчыкі былі са мной. Жыццё раскідала іх па ўсяім свеце: Валянцін жыве ў Туле, Марат - у Англіі, Барыс - у ЗША, Аляксандр - у Гродне. Наш дом без іх стаў пустым, занадта вялікім. І маё жыццё цяпер - гэта па большай частцы чаканне. Чаканне маіх сыноў.

"ДОБРЫ ДЗЕНЬ, ДАРАГІ ДРУЖА"

Так звычайна пачынаў свае лісты да Стэфана Казлоўскага Максім Танк.
Пастаянным чытачам нашай газеты ўжо добра знаёма імя Стэфана Казлоўскага - нашага земляка, надзвычай цікавага і неардынарнага чалавека, краязнаўцы, мастака, этнографа - пералік яго талентаў і захапленняў можна працягваць доўга.
Як высветлілася падчас адной з размоў, Стэфан Казлоўскі добра ведаў Максіма Танка, доўгі час ліставаўся з ім, неаднаразова сустракаўся і нават сябраваў. Мы папрасілі падзяліцца сваімі ўспамінамі з чытачамі "Астравецкай праўды" - і вельмі ўдзячны Стэфану Вінцэнтавічу за стрыманае слова і гэты артыкул.
Ведаем, што ў асабістым "партфелі" С. Казлоўскага яшчэ нямала цікавых матэрыялаў - спадзяёмся, што чытачы "Астравецкай праўды" будуць мець магчымасць пазнаёміцца з імі.
Маё першае знаёмства з творчасцю М. Танка адбылося яшчэ ў першым класе Жусінскай пачатковай школкі - мне вельмі спадабаўся прачытаны недзе верш "У цёмным лесе на зары паспрачаліся грыбы...", і я нават рашыўся выступіць з ім на навагоднім канцэрце. Скончылася гэтая спроба дэкламавання плачэўна: на другой палове верша я збіўся, канчаткова збянтэжыўся і ў слязах уцёк са сцэны, уступіўшы месца сваёй суседцы чацвёртакласніцы Вандзе з куплетамі Чарлі Чапліна. Праўда, сваю долю апладысментаў і цукерак атрымаў (нават яшчэ і гледачы напіхалі ў кішэні) - было гэтаму "артысту" няпоўных сем гадоў. А верш гэты мне неяк больш не трапляўся...
Ні маім родным, ні тым больш мне і ў галаву не магло прыйсці, што я некалі не толькі пазнаёмлюся, але нават пасябрую з аўтарам зачараваўшага мяне верша пра пыхлівага Мухамора. Ды й жыццёвыя варункі не спрыялі такім думкам - занадта ж далёка стаяла наша сіроцкая хата на глухім засценку беларуска-літоўскага памежжа ў пачатку пяцідзесятых гадоў ад думак пра Мінск, паэтаў і паэзіі, больш надзейнай была мара аб лішняй бульбіне ды аб тым, каб хутчэй спакой настаў, бо ўначы часта стукаліся розныя "лясныя", а ўдзень больш хамаватыя і небяспечныя "агенты", "упаўнаважаныя". Браць-то ў нас не было чаго ні тым, ні іншым, але страху наганялі...
Мінула 16 гадоў, я ўжо служыў у Савецкай Арміі, адпрацаваўшы перад гэтым некалькі гадоў у шахце. І лёс так размеркаваў, што мне давялося асабіста пазнаёміцца з Яўгенам Іванавічам Скурко (Максімам Танкам). Знаёмства гэта адбылося ў 1966 годзе і пачалося з майго ліста ў рэдакцыю часопіса "Полымя", дзе галоўным рэдактарам у той час быў Максім Танк. Я, відавочна, хацеў даслаць нейкі нарыс "з вайсковага жыцця", бо трохі друкаваўся ў акружной газеце, якую мы не вельмі пачціва іменавалі "Стой, кто идёт!". У адказ мне прыйшоў ліст за подпісам М. Танка. Ён пытаў у мяне, з якой я мясцовасці, ці не знаў я выпадкова такога Вінцэнта Казлоўскага? На першае пытанне адказ быў, падрабязны, а на другое - так, я чуў аб ім, бо гэта мой бацька, але не бачыў ніколі, бо ён загінуў, калі мне было каля паўгода (у красавіку 1945 г. у Берліне).
З наступных лістоў М. Танка я даведаўся пра бацьку такое, у што мае старэйшыя сёстры і цяпер не надта вераць...
Аказваецца, малады тады сябар КПЗБ Жэня Скурко дабіраўся ў Вільню як прыйдзецца, ледзь не пехатою, і аднойчы пазнаёміўся з маладым вайскоўцам, капралам, які таксама дабіраўся ў Вільню з гасцяванняў у бацькоўскай хаце. Яны абодва былі аднагодкамі, з 1905 года, ды, мабыць, шмат чаго агульнага знайшлі апроч таго. У выніку гэтага знаёмства бацька наш стаў сябрам КПЗБ (ці, можа, нейкім "сочувствующим"), доўгі час займаўся нейкімі справамі, разам са сваім сябрам яўрэем Срулем ці не вазілі літаратуру і лістоўкі пад выглядам гандлёвых паездак, бо, ужо будучы жанатым, трапіў у польскі канцлагер "Бярозу Картузскую".
У сваіх "Лістах календара" М. Танк неяк ускосна аб ім успамінае, але, на жаль, нідзе дакладна. Ды і здымка нідзе няма сумеснага. Потым Яўген Іванавіч тлумачыў, што Вінцуку нельга было "свяціцца", бо ён спачатку быў курсантам, а потым - на службе ў польскім войску. У нас жа не збераглося ніводнага здымка бацькі, толькі ёсць групавыя курсанцкія, але як там пазнаць таго, каго ніколі не бачыў?!
Бацька меў авантурны характар, а мо яму сапраўды адпавядалі ідэі КПЗБ - не ведаю, але ўпэўнены, што ў савецкі канцлагер ён трапіў бы яшчэ хутчэй, чым у "Бярозу", аднак вось гэтая "адсідка" і выратавала яго ад сталінскага КДБ. Ды і сам М. Танк у "Лістах календара" кажа, што пасля далучэння Заходняй Беларусі да СССР, сябры параілі яму нейкі час адсядзецца ў Пількаўшчыне, не заяўляццца ў Мінск...
Мы з Яўгенам Іванавічам ліставаліся даволі доўга - пакуль я не дэмабілізаваўся, праўда, я не вельмі разумею, як яму не абрыдла гэтая перапіска з салдатам, тым больш што і распісваць аб сваім жыцці зашмат я не мог - былі "засакрэчаныя" нават самі ад сябе. Пасля войска я зноў напісаў М. Танку, але толькі пасля таго, як на стала пасяліўся ў Магаданскай вобласці і стаў працаваць у алавянай капальні - у 1970 годзе. Тады, вядома, лісты ад мяне ўжо цікавейшымі былі - Калыма ёсць Калыма. На жаль, уся наша перапіска (разам з маёй калекцыяй старых пласцінак, кніг, цікавых мінералаў) прапала з-за банальнага крадзяжу.
У 1971 годзе я ў апошні раз бачыў сваю родную вёску Талюшаны, але затое ўпершыню пабываў у гасцях у М. Танка. З Вільні выехаў у добрым настроі і пры добрым надвор'і, у Мінску ж трапіў пад дождж і нечаканыя для мяне абразы за маю беларускую мову: "На каком эта языку вы разгаварываеце? Наехала здесь із дзерэвні! Кагда ужэ научацца па-чалавечэскі гаварыць?" (на гэты час я ўжо больш як 9 гадоў жыў у Расіі , у Мінску быў толькі некалькі разоў праездам з Вільні ў Растоў-на-Доне, і па сваёй наіўнасці думаў, што ўжо ў сталіцы Беларусі напэўна размаўляюць па-нашаму!).
Яўген Іванавіч і Любоў Андрэеўна жылі тады на Ленінскай у старым і зручным доме (як мне падалося). Сустрэлі яны мяне вельмі прыветна, як самыя лепшыя родзічы, толькі я сябе адчуваў ніякавата: ён - мала таго, што бацькаў равеснік і знаёмы, дык яшчэ і жывы класік, як з ім размаўляць, каб не набрацца сораму?! Я ж прывык толькі з простымі людзьмі - шахцёрамі, геолагамі, аленяводамі мець стасункі... Але Яўген Іванавіч і цёця Люба так сардэчна і проста сябе паводзілі, што мая скаванасць хутка прайшла. Дапамог тут і кілішак нарачанскай гарэлкі ды цудоўныя наварыстыя буракі з жытнім хлебам. Дзе толькі і ўзялі такі амаль вясковы бохан? Аб гэтым я і не замарудзіў спытаць у гаспадароў, чым крыху іх збянтэжыў. Ды каб толькі ў гэтым была мая нетактоўнасць! Па сваёй прастаце я ўслых здзівіўся, што яны з дзецьмі размаўляюць па-расейску, ды ўспомніў, як мяне абразілі ў горадзе, ды чаму ў сталіцы савецкай Беларусі нічога беларускага не бачна, што гэта асабліва кідаецца ў вочы пасля Вільні ці нават Якуцка.
- Ці ж не дарма вы, Яўген Іванавіч, столькі сядзелі ў Лукішках, а мой бацька сушыў балота, карміў камароў у "Бярозе Картузскай"? Ці ж не маглі вы дабіцца, каб Беларусь была беларускай падчас свайго знаходжання на пасадзе Старшыні Вярхоўнага Савета БССР? - і не рад быў за свае пытанні, стаў ужо глядзець, дзе ж гэта мой плашч і капялюш.
Яўген Іванавіч спахмурнеў, але ўсё ж добразычліва пачаў тлумачыць, што ўсё нашмат складаней, як здаецца, што, маўляў, мы шмат ужо змагаліся, цяпер пара маладых настала - хай бы яны хаця б размаўлялі на сваёй мове, а яны нават кніжак не хочуць чытаць па-беларуску. Я шмат чаго яшчэ хацеў і мог сказаць, ды на першы раз і гэтага было досыць - бачыў, што гэтая размова не спраўляе нікому прыемнасці, і, на шчасце, убачыў свой няўклюдны малюнак, які даслаў Яўгену Іванавічу ў 1970 годзе: вісеў ён сярод падарункаў майстроў з Кітаю, Індыі. Гэта быў вельмі прымітыўны партрэт упершыню сустрэтага мною эвена ў нацыянальным уборы. Даслаў жа яго М. Танку каб паказаць, як выглядаюць эвены (бо тады яшчэ не ўмеў фатаграфаваць). Папрасіў, каб зняў са сцяны, бо мне сорамна, але Яўген Іванавіч сказаў, што здыме, калі прышлю ўзамен нешта на мой погляд больш вартае. Пазней я даслаў невялікае пано - рэльеф з дрэва - "Вершніца на алені".
Тады ж Яўген Іванавіч і Любоў Андрэеўна паказвалі здымкі віленскае пары і некалькі разоў казалі, што здымаў "гэты капрал, можа, гэта і твой бацька". Там былі маладыя Пётра Сергіевіч, іншыя цяпер знакамітыя людзі. Рассталіся мы прыязна, усё ж я думаў, што нецікава ім са мною, нетактоўным невукам, было...
Але па вяртанні ў Амсукчан я ўжо знайшоў пісьмо і бандэроль з адной з апошніх (на той час) кніг паэта. Было вельмі прыемна, што яны не трымалі на мяне крыўды, памятаюць мяне. Мне было ўжо што пісаць М. Танку, бо жыццё маё стала сапраўды цікавым, рамантычным: перайшоў я з капальні на працу ў далёкую тайгу, за 300 кіламетраў ад райцэнтра, на нязвыклую пасаду - "Загадчык Чырвонай Ярангі". Гэта такая спецыфічная ўстанова, калектыў якой складаўся з 2 кінамеханікаў, 2 фельчараў, 2 настаўнікаў, 1 каюра (або кіроўцы), 1 загадчыка з акладам 85 руб. - гэта пасля шахцёрскіх заробкаў! Сапраўды, толькі рамантык на тое пойдзе.
Потым мне прыйшлося зноў змяніць месца жыхарства, і новы этап перапіскі з Яўгенам Іванавічам і цёцяй Любай пачаўся праз некалькі гадоў, як я зноў вярнуўся на Калыму. І гэта ліставанне прадаўжалася да апошніх гадоў, хаця было і не такім інтэнсіўным, як раней, бо Яўген Іванавіч стаў часта хварэць, ды і ў мяне ў жыцці шмат чаго змянілася.
Яшчэ адна сустрэча адбылася падчас майго водпуску, тады ўжо Скурко жылі па вул. Кульман, у новым гіганцкім гмаху, які мне чамусьці быў не даспадобы. Але ж мне ніхто і не прапануе ў ім жыць! Тады Яўген Іванавіч завёў мяне ў Дом літаратара, дзе ў Саюзе пісьменнікаў арганізаваў невялікую чытку эвенскіх казак, якія я запісаў і пераклаў. Водгук быў добразычлівы - мне параілі (і далі афіцыйную рэкамендацыю) направіць іх у выдавецтва "Юнацтва" (дзе гэты рукапіс паспяхова і загінуў падчас распаду СССР і іншых катаклізмаў).
У "перабудовачныя" часы Яўгену Іванавічу было вельмі і вельмі складана прыняць развал кампартыі, ён з цяжкасцю ўспрымаў новае. Ды і не дзіва - столькі жыцця, здароўя палажыць на пабудову Савецкай Беларусі і раптам... такі абвал!
У лістах, пры сустрэчах М. Танк выглядаў неяк разгублена. Мы трохі спрачаліся: я ўсё новае ўспрымаў як безумоўнае і неабходнае, доўгачаканае, а яму гэта было нашмат цяжэй. У рэшце рэшт ён усё ж прыходзіў да станоўчае ацэнкі, хоць і праз доўгія перажыванні і сумненні, ва ўсякім разе мне так здавался.
Я заўсёды з хваляваннем сачыў за публікацыямі "ЛіМу", асабліва дзе друкаваліся лісты творчых саюзаў, інтэлігенцыі ў ЦК КПСС і інш - ці падпісаўся Яўген Іванавіч? - і, на шчасце, амаль не меў расчараванняў.
Неяк у нас была гаворка аб яго псеўданіме, аб вершах рэвалюцыйнай тэматыкі. Вядома, я не мог зусім адкрыта казаць, што думаю наконт усёй гэтай прапаганды, толькі сказаў, што не чытаю ніколі Броўкі, Маякоўскага, ну а Яўген Іванавіч прадоўжыў: "І ранняга Танка". На што я адказаў, што Танк заўсёды пісаў і цудоўныя лірычныя вершы, казкі, захапляўся роднай мовай, прыродай. І расказаў, што мая бабця (з 1866 г. н.) спявала з жанчынамі песню "Далі зацягнула дыму чорным крэпам"..., і калі я сказаў, што гэта напісаў нарачанскі паэт Максім Танк, кабеты аж разгневаліся: "Ніякага Танка там няма, гэта даўнейшая песня! Можа твой Танк і "Як сарву я ружу кветку" склаў?".
Яўген Іванавіч аж разгубіўся: "Няўжо праўда лічаць народнаю?!"
Але ж мая бабця ўвогуле не чытала ніякай паэзіі, толькі апавядала, што з іхняй вёскі быў адзін такі - пісаў вершы "па-просту", потым па кірмашах або фэстах чытаў перад людзьмі. (Толькі нядаўна я даведаўся, што ў бабулінай вёсцы - Балюлях, сапраўды быў такі паэт З. Нагродзкі, які нават напісаў п'есу "Каляды ў Балюлях").
На жаль, у перабудовачныя часы зашмат несправядлівай крытыкі было і ў адрас М. Танка - некаторыя з маладых агулам гатовы былі збэсціць яго творчасць і жыццё. Гэта зрабіць лёгка, нашмат цяжэй зразумець абставіны, у якіх гэтае жыццё ішло, тое, што яны сапраўды верылі ў гэтыя ідэі, змагаліся за іх.
Вядома, я вельмі шмат аб чым мог паспрачацца з Яўгенам Іванавічам, але ж нельга было забывацца пра ўзрост і яго хворае сэрца, хоць некалькі разоў, нягледзячы на папярэджанне Любові Андрэеўны, мы трохі выпіўшы, з залішнім запалам размаўлялі, але гэта былі мірныя дыскусіі. Вядома, з Іванам Лясковым мы спрачаліся больш доўга і больш горача, але там "вагавыя катэгорыі" раўнейшыя былі: і ўзрост амаль аднолькавы, ды і стан наш.
У апошніх лістах М. Танк з горыччу пісаў, што маладыя яго нібы цураюцца. І вельмі быў узрадаваны, калі я да яго прывёў маладых мастака і кампазітара. Гэта было якраз у дзень пахавання скульптара Анікейчыка. Я тады прыехаў у Мінск, зайшоў да сябра - Алеся Цыркунова, які пазнаёміў мяне з маладым (на той час) кампазітарам Яўгенам Паплаўскім. Мне прыйшлося пазваніць на кватэру М. Танка, каб спытаць аб здароўі і ці можна іх наведаць. Цёця Люба сказала, што Яўген Іванавіч на пахаванні, але будзе вельмі рады мяне бачыць і, відаць, мне прыйдзецца ў іх заначаваць.

Тут мне прыйшлося спытаць у хлопцаў, як дабрацца да вул. Кульман (бо я ўвогуле дрэнна арыентаваўся ў Мінску), да М. Танка. Яны былі вельмі здзіўлены, што я да яго "заходжу", нават, здаецца, не паверылі. Потым Паплаўскі спытаў, ці можна яму са мной паехаць, бо ён мае вельмі важную справу да Яўгена Іванавіча. Я зноў патэлефанаваў. Любоў Андрэеўна сказала, што ён прыехаў з пахавання вельмі стомлены, але будзе вельмі рады, калі яшчэ і Цыркуноў з намі будзе. Я параіў хлопцам набыць нейкія кнігі М. Танка - будуць мець аўтограф на ўспамін. Мне падалося, што яны не надта спадзяваліся на гасціннасць, пакуль сам Яўген Іванавіч не сустрэў нас у перадпакоі. Быў ён у добрым гуморы, адпачыўшы, і вельмі цёпла і гасцінна нас прыняў. Мы самі, здаецца, ніякага пачастунку не ўзялі, бо не ведалі, што можна, а што - не. Але стол быў ужо амаль гатовы. Цёця Люба завіхалася на кухні, а Жэня Паплаўскі тлумачыў сваю справу: ягоны дзядзька, ксёндз, быў падчас вайны выкліканы немцамі ў Мінск і знік без вестак (як і шмат іншых святароў). І ці не ведае М. Танк што-небудзь аб ім?
Жэня прывёз з сабою альбом даваенных віленскіх здымкаў, там быў на некаторых і М. Танк, Люба Асанавічонка (тады яшчэ не жонка паэта). Вечар прайшоў вельмі цікава, бо старыя ўспаміналі маладосць, мы з цікавасцю лавілі кожнае іх слова.
Хоць Любоў Андрэеўна паставіла на стол віно, шампанскае, але Яўген Іванавіч недзе з-пад стала выцягнуў бутэлечку "белай" - "Непрыстойна беларусам знаёміцца пад французскую шыпучку!" І крадком ад цёці Любы нават сабе кілішак наліў. Потым М. Танк падарыў і падпісаў кожнаму па апошняй сваёй кніжцы, бо мы нічога не набылі ў кнігарнях.
Мяне яшчэ падчас тэлефоннай размовы цёця Люба папярэдзіла, каб не вялі палітычных спрэчак, бо моцнае хваляванне небяспечна Яўгену Іванавічу, я аб гэтым і хлопцаў папярэдзіў. Усё ж такі нейкія дыскусіі адбыліся, прыйшлося мне трошкі суцішаць: хацеў стукнуць па назе Цыркунова, ды пераблытаў - штурхнуў М. Танка. "Ды маўчу, маўчу ўжо!" - сказаў той. Мне хоць праваліся, а яны ўсе смяюцца! Разышліся ўсе ўзаемна задаволеныя.
На жаль, гэта было маё апошняе спатканне з равеснікам майго бацькі, жывым класікам беларускай паэзіі, вельмі гасцінным, простым і маладым душою чалавекам (на мой погляд, бо для мяне ён такім быў, такім і застанецца). Потым было некалькі лістоў, у адным з іх быў падпісаны верш, які я да гэтага нідзе не чытаў - можа ён і не друкаваўся нідзе?
Засталіся ў мяне ягоныя лісты, цэлая бібліятэчка кніг з подпісамі, добрыя ўспаміны і, на жаль, (як і ад бацькі) - ніводнага здымка.
І яшчэ я некалі разоў чуў (ды і сам як калі заспяваю) "Далі зацягнула дыму чорным крэпам..." Нават за адну такую, прынятую народам песню, можна памятаць чалавека,а ён іх пакінуў сотні...
Вельмі цяжка мне пісаць такое - аб М. Танку, Яўгену Іванавічу Скурко напісана шмат не такімі людзьмі - я ж проста ўспомніў трохі, што мог. Вядома, можна напісаць дакладныя даты і нават гадзіны, але ці гэта важна? Калі мне цікава было ліставацца з Яўгенам Іванавічам, што і не дзіўна, то не магу зразумець - што яму было з таго, з тых маіх пісьмаў? І гэта ўжо ніколі не даведаюся... На жаль.